ARGIT Kelime anlamý ile : DAÐIN GEÇÝT VERDÝÐÝ YER.
Prof.Dr.Hasan EREN'in Türk Dilinin Etimolojik Sözlüðü,Ank.1999,2.baský'da
ARKIT=ARGIT:
1.KÖY EVLERÝNDE KAPILARIN ARKASINA KONULAN KALIN KUÞAK.
2.DÜVENLE BOYUNDURUÐU BÝRBÝRÝNE BAÐLAYAN OK.
3.DÜZGÜN VE UZUN SIRIK.
4.ÇADIR ÜZERÝNE ÇATI YERÝNE KONULAN AÐAÇ.
Kýbrýs Türkleri HARKIT der. Kelimenin kökeni bilinmemektedir ancak Rumca deðildir.
( Dr. Ali SAYAR Ýletisi)
2.1) Ýlkçaðlarda (Tyhimbrion)Argýthaný
Etik yönden Argýthaný’nýn en eski halký “Proto Hitit” veya “Asianigue”lerdir. Bölgede M.Ö.40.yy’dan itibaren Asya kavimlerinin göçü baþladýðý zaman Anadolu’ya gelen Hititler ,bu kavim lerle karýþmýþtý. (YÝVANÇ’tan aktaran CERAN,1996,s.8)
Eski çaðlarda Argýthaný’nýn adý “Tyhimbrion”dur. Yeni kurulduðu zaman “Hadrianopolis” adýný almýþtýr. Philomelion Akþehir’in Kuzeyinde “Ýkoniom”, Konya’ya giden yolun üzerinde idi. Bergamalýlar tarafýndan kurulduðu zannedilen philomelion Akþehir’in , yükselip onun yerini alýncaya kadar, “Thimbrion”(Argýthaný)eski çaðlarýn en eski þehirlerinden birisi idi.(RAMSAY’dan aktaran CERAN, 1960,s.151) Argýt deresi eski çaðlarda “karmeios”adýný taþýyordu.(RAMSAY’dan aktaran CERAN, 1996,s.8)
Roma imparatorluðunda Hadrianus (M.S .117 - 138 ) döneminde Anadolu muhteþem devrini yaþamýþ, sanat ve kültürde zirveye ulaþmýþtýr. Hatta kendisi bizzat Anadolu’ya gelerek Anadolu’nun birçok kentini ziyaret etmiþ, adýna tapýnaklar ve anýtlar dikilmiþtir. Bu dönemde “hadrianopolis” adýný alan Argýthaný, bu imparatora duyulan saygýdan dolayý bu ismi almýþ olmalýdýr. (AKÞÝT’ten aktaran CERAN, 1996,s.8)
Anadolu Selçukllularýnýn XII. ve XIII. asýrlarýnda bu bölgeye hakim olan büyük Yesevi Derviþi Argýt Baba Hazretleri, kurduklarý zaviye ile Argýt ve çevresini Ýslamlaþtýrmýþ ve Türkleþtirmiþtir.
1202 yýlýnda Anadolu Selçuklu genel kurmayý ve devlet adamlarýndan Þehsed-din Altun Aba’ nýn eski çaðlardan beri bir ticaret yolu ve merkezi olan bu þehir de bir kervansaray ve teþkilatýný kurmasý bölgenin ticari ve kültürel yönden önemini artýrmýþtýr. Argýt adlý kasaba bu hanla “Argýthaný” adýný almýþtýr.
Anadolu’nun en buhranlý günlerinden olan Moðol istilasý dönemlerinde Anadolu Selçuklu devletine elli yýldan fazla hizmet eden Vezir Konyalý Sahip Ata Fahred-Din Ali, bugün Argýthaný Kültür Parký’nýn güneyinde bulunan yere yolcularýn emniyeti, yollarýn gözetlenmesi ve disiplini için bir muzilhane yaptýrmýþtýr.
Argýthaný halký Türkmen ve Yörük tür. Türkmen “Müslüman Türk” demektir.
Osmanlý toplumunda Argýt beldesi bir köydür. Anadolu Selçuklularý’ndan kalma olan Argýt Köprüsü, gelen – geçen yolcu,asker ve gezginleri adeta büyülemiþtir. Mýsýr seferine 1516 da giden Yavuz Sultan Selim Han, bu köprüden geçmiþ,1533 de Irakeyn seferine giden oðlu Kanuni Sultan Süleyman bu köprünün renkli bir resmini yaptýrmýþtýr. Baðdat seferine 1638 yýlýnda giden IV Murat’ da bu köprüden geçmiþtir.
Anadolu Selçuklularý döneminde önemli bir ticaret ve kültür merkezi olan Argýthaný’nda, Osmanlýlar döneminde sosyal düzenin bozulmasý vergi yolsuzluklarý, levent ve eþkýya saldýrýlarý sonucunda nüfusu önemli ölçüde azalmýþtýr. XVI . yy meydana gelen bu bozukluklarýn önlenmesi, tarým ve üretimin artýrýlmasý için bazý vergilerden muaf tutulan bir derbent kuruldu.
III . Sultan Ahmet döneminde Damat Nevþehirli Ýbrahim Paþa’ nýn sadrazamlýðý döneminde,Konya’ya tabi Argýthaný derbendi hudut namesi (18 Zilkade, ll Ekim 1721)de Konya Valisi Vezir Osman Paþanýn huzurunda Ilgýn, Doðanhisar ve Akþehir naiplerinin imzalarýnýn bulunduðu, hanlar ve derbentler hususunda mübaþir tayin edilen Dergah-ý Ali kapýcý baþlarýndan Bahri Mehmet Aða tarafýndan tespit edilerek Ýstanbul’a gönderilerek baþ muhasebeye kaydedildi.
Eþkýya saldýrýsý , huzur ve emniyet yokluðundan dolayý yerlerini terk eden Konya’daki baþý boþ halkýn belirli bir bölümünden 200-300 kiþi Argýthaný’na yerleþtirilmek istendi. Yüz hane Akþehir’deki halktan, Ilgýn Kasabasýndan’da otuz, kýrk hane baþý boþ halkdan seçildi. Argýthanýna yerleþenler arasýnda altmýþ iki hane Eðrigöz, Nadir, Görnes, Absasý, Karahöyük, Çakýllar, Milis, Bermende, Akþehir den’de onbeþ hane geldi Argýthanýn yerlisi iken çevreye göç eden altý hane Ilgýn’ dan ve diðer yerli halktan yirmialtý hane geldi. Ayrýca Turgut kazasýna baðlý Gökçeler köyü halkýndan Atçekenler de kasabaya yerleþti.
Ýlk dönemde: 1- Ýskan 2- Türkmen 3- Argýt 4- Aazarý Mahalleleri kuruldu
9yy. da Karaman eyaleti þu sancaklara ayrýlmýþtýr
1-Hanit (Isparta)
2-Teken (Antalya)
3-Alaiye (Alanya)
4-Burdur
5-Konya
6-Niðde
7-Ýçel
Karaman eyaletinin yüz on bir, Konya sancaðýnýn yirmi dört kazasýndan birisi de Argýthaný idi 1284 /1868 yýllarýndan itibaren Argýthaný Nahiye Müdürlüðü haline gelmiþtir 1317/1901 yýlýnda Argýthanýnda altý mahalle ve 2404 nüfüs bulunuyordu nahiyede bir hükümet konaðý, üç camii ve mescit, bir mektep, iki medrese , yirmi dükkan ve maðaza, yüz tezgah, iki fýrýn , dört deðirmen , dört kahvehane vardý.
Argýthaný ’nda 1887 yýlýndan bu yana belediye teþkilatý Ýbrahim paþadan beri karakol teþkilatý bulunmaktadýr. Argýthaný’nda medrese ve eðitim teþkilatý 1720 yýlýndan itibaren hizmete devam etmiþtir , Osmanlýlar döneminde dört medrese bulunmaktadýr Veli Efendi Medresesi Süleyman Efendi Medresesi , Tosun Mehmet Efendi Medresesi , Mestan Efendi Medresesi , Süleyman Efendi Medresesi 1317/1901 Yýlýnda Konya Valisi Mehmet Ferit Paþa Döneminde Hamidiye ibtidaisi daha sonra Þems’ül Maarif Ravza’ i Terakki Ýbtidaileri ve Rüþtiye (orta okulu) açýlmýþtýr. Birinci Cihan Savaþý ve milli mücadeleye önemli derecede destek veren Argýthaný’ ndan yüz kadar asker þehit ve bir kýsmý da gazi olmuþtur. (CERAN, 1996 ,s.8,9,10)
2.2) ANADOLU SELÇUKLULARI DÖNEMÝNDE ARGITHANI
2.1.1)Türkistan’ da Tasavvuf hareketinin Piri Ahmet Yesevi Hazretleri ve Þahsiyeti
Argýt ismi Þeyh Süleyman el Buhari’ nin çaðatayca Türkçe ve osmanlýca kelimelerin anlamlarýný açýklayan lügatinin 19. Sayfasýna göre : “Özbek Türkleri’nin bir boyu olarak açýklamaktadýr. (ÜÇER-KOMAN’ dan aktaran CERAN, 1996, s.25)
Argýt Baba, Ahmet yesevi’nin Tasavvuf Düþüncelerini Özbekistan’dan Anadolu’ ya yaymak, Anadolu yu Türkleþtirmek ve Ýslamlaþtýrmak maksadý ile Anadolu , Konya ve Argýt bölgesine gelen Yesevi þeyhi ve Türk beyidir (CERAN, 1996 ,s. 15)
Yesevilik , Türkistan’da ortaya çýkan bir tasavvuf sistemidir. Tasavvuf , sistemi ve muhtevasý yönüyle Kuran’ a ve Sünnete dayanýr. Tasavvufu yaþayanlarýn gayesi sadece Hz. Peygamber’e uymak onun batýni dünyasýna mahrem olmaya çalýþmak , böylece varlýðn sýrlarýný çözüp , vahdete (birliðe) ermektir (ÖZTÜRK’ten aktaran CERAN, 1996 , s. 15)
Ýslam aleminde tasavvufla uðraþan mutasavvuflarýn sutenlerini devam ettirip yaydýklarý mekanlar olan tekke ve zaviyeler ,(H. III /IX) . Asrýn baþlarýndan itibaren gösterir. Tekkeler , sýrlý bir duyuþ ,düþünüþ ve inanýþ olan Ýslam tasavvuf ceryanýna aksiyon veren çeþitli tarikat büyükleri olan þeyhlerin ve onlarýn yerlerini tutan halifelerin otoritesinde ebedi mutluluða ulaþma nefsini temizleme , ahlaký saflaþtýrma , zahiri (dýþý), batýný içi aydýnlatma yolunun takip edildiði kurumlardýr (LAMÝ’den aktaran CERAN, 1996 ,s.16)
XII . yy. da Müslüman Türkler arasýnda Pir-i Türkistan , Türkistan’ ýn ulusu “lakabýyla anýlan orta Asya Türk Tasavvufunun kurucusu olan Hoca Ahmet Yesevi , tesirlerini Orta Asya ve Anadolu’ da devam ettiren büyük türk islam mutasavvýfýdýr.
II. yy. ikinci yarýsýnda Batý Türkistan da Sayram (Akþehir) kasabasýnda doðmuþtur. Babasý Hz. Ali evladýndan Þeyh Ýbrahim ,annesi Ayþe Hatun’dur. Babasý ölünce henüz 7 yaþýndayken Gevher Þehnaz adlý ablasý ile birlikte sonradan “Türkistan” adýný alan “Yesi”þehrine gelip yerleþti ilk tahsilini devrinin tasavvuf geleneklerine göre tamamlayarak Buhara‘ya göç etti burada döneminin en ileri gelen bilgin ve mutasavvýflarýndan olan Yusuf Hemedani (ÖI.1140)ye baðlanarak kendisinin üçüncü halifesi oldu (1160) da þeyhinin postuna oturarak onun sistemini devam ettirdi. Daha sonra Yesi þehrine geçerek (1166) da ölümüne kadar tasavvufu bilgileri yaydý.
Müslüman Türklerin sade dilleriyle hikmetli özlü Tasavvufu düþüncülerini onlarýn dil ve lehçeleri kolayca aktarabildiði için çevrede büyük bir þöhrete ulaþtý .Kendisine binlerce kiþi mürþid olarak baðlandý bu yüzden Yesevi Tarikatý bölgede hýzla yayýldý. (KÖPRÜLÜ’den aktaran CERAN ,1996, s. 17)
Sofi bir þair ve tarikat sahibi bir mürþid, yol gösteren olarak Türk milletinin dini Milli ve kültürel yapýsýnda yüz yýllarca tesiri devam eden Ahmet Yesevi menkýbe ve kerametleri ile Türk-Ýslam dünyasýnda büyük bir veli olarak þöhret kazanmýþtýr (ERASLAN’dan aktaran CERAN , 1996,s.18)
Yesevilik, ilk Türk tarikatýdýr. Ahmet Yesevi’nin ölümünden sonra Harizm, Kýpçak Maveraünnehri, Horasan, Azerbaycan ve Anadolu’da yayýlmýþtýr. (KÖPRÜLÜ’den aktaran CERAN,1996,s.18)
Takipçileri kendisinin edebi geleneðine baðlý kalarak halk için basit ve tasavvufi þiirler yazdýlar. Ellerinde sazlarý ile ekseriyetle hiç medrese tahsili görmeden kendilerini yetiþtirdiler. Þehir þehir, tekke tekke gezerek, halkýn zevkine ve ruhuna önem veren þiirler söylediler. (KÖPRÜLÜ’ den aktaran CERAN, 1996,s. 19)
2.2.2) Anadolu’da Yesevi Derviþleri ve Argýt Baba
Argýt Baba Þemsed- Din Altun-Aba’nýn 1202 de kervansarayýný yaptýrmasýndan önce Anadolu’ ya gelen bir yesevi derviþi ve halifesidir. Anadolu Selçuklularý döneminde Konya ve çevresinde gayri Müslimlerin Ýslamlaþmasý ve Türkleþmesi için gayret sarfeden, yanýnda Özbekistan’dan gelen Türkmenlerle bir koloni kuran, çevresindeki araziyi iþleyen, tarým ve hayvancýlýkla uðraþan bir þeyh ve Türkmen beyi olmasý kuvvetlidir.
Bölgeye adýný veren, bugün kalýntýlarý bulunan tekkesinde Ahmet Yesevi’ nýn tasavvufi düþüncesini öðrencilerine ve kendisine tabi olan cemaate anlatan karizmatik þahsiyete sahip bir liderdir. Bu kolonizatör Türk Derviþini , bölgenin emniyeti, düþmanlarý, yahut saldýrýlarýndan korunmasý, çevrenin imarý, güzelleþtirilmesi, tarým ve hayvancýlýðý geliþtirerek, derviþlerin ve cemaatin kendi ellerinin emeðini yemeleri, üretime devlet ekonomisine katkýda bulunmak için faaliyet gösteren Argýt Baba , teke ve zaviyesi eðitici çevre teþkil etmiþtir. Bir yandan dini, tasavvufîye beþeri münasebetler yönünden de Argýt Baba ve çevresi, bölgenin Ýslâmlaþmasý , Türkleþmesi sürecine önemli derecede katkýda bulunmuþ- tur.
Argýt Baba Ahmet Yesevi’nin Türkistan ve çevresinde üstlendiði Ýslamlaþma, Türkleþme faaliyeti ve fonksiyonu Konya, Ilgýn Argýthaný çevresinde , üstlenen bir tasavvuf þeyhi ve lideridir.
Argýt Babanýn tekke ve zaviyesi II. asýr sonunda günümüze kadar tesir ve fonksiyonunu devam ettirmiþtir. Bugün gençlik parký içinde bulunan, Roma Devletine ait olan ve Argýt Baba mezarlýðýna getirilen bir lâhit üzerine bilginlerin babasý Hattat Hasan Baba 1055-1645 de öldü ibaresi Osmanlýca olarak basýlmýþtýr Hasan Baba Þeyh Velinin oðludur. 1583 yýlýnda Dibekli (Argýt) ve çevresi Babasý olan Þeyh Abdullah oðlu Þeyh Veli Babaya bu islamý ve dini hizmetlerin devamý için týmar olarak verilmiþtir.Bu da Argýt Baba zaviyesinin ilk çaðlardan kalma bir Hýristiyan manastýrý çevresinde kurulduðunu göstermektedir 17 yy ölen Argýt Baba tekke ve zaviyesinin zaviyedarý Hattat Hasan Babanýn bu mezarlýkta gömülü olup vücudu çürüyen boþ bir Roma mezarýna gömüldüðünü üzerindeki yazýdan anlýyoruz. Bu yazýlý belge Yesevi halifesinden olan Argýt Baba’nýn tasavvufi sisteminin 17 yy da bu çevrede bu tekke ve zaviyede devam ettiðini göstermektedir .
Argýt Baba tekke ve zaviyesi Argýthaný Doðanhisar yolunun üç buçuk kilometresinde bulunmaktadýr bu tekke ve zaviye çevreden gelenler ve çobanlar tarafýndan tahrip edilmiþken Belediye Baþkaný Tekin Kavlak zamanýnda yeniden restore edilmiþtir Buradaki camii tekke ve zaviyenin zaviyedarý olan Halep Türkmen’lerinden olan Þeyh Hasan Bilgin tarafýndan , onun gönderdiði halkýn desteði ile 1948 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr Burada þeyh Hacý Veliyüd-Din Efendinin aþ hanesi vardý. Devamlý kazan kaynar gelen geçene yemek verirlerdi.Bu tekke mezarlýðýnda Pir Abdullah Efendinin mezarý vardýr bu gün ortalýkta yoktur, ayrýca Hattat Hasan Babaya ait mezarlýkta gençlik mezarýna kaldýrýlmýþtýr.
Argýthanýnda 1310/1890 yýlýnda ölüp türkmen mezarlýðýna gömülen Halepli Medrese müderrisi Þeyh Hacý Veliyüd’din Efendi Argýt Baba zaviyesinin son Þeyhi zaviyedarýdýr. Bu zaviyenin 125 dönüm vakýf arazisi bulunuyordu. Bu nesil oðlu müderris Abdüsselam efendi Salih Efendi ve Hoca Hasan Bilgin ile son bulmuþtur. (CERAN , 1996, s. 21,22)
2.2.3)Þemsüd-Din Altun-Aba Argýt Kervansarayý ve Vakfý
Þemsüd-Din Altun Aba II. Kýlýnç Arslan (1154-1192) ve oðlu Rükned-Din Süleyman Þah dönemlerinin sipah salalarýndadan (genel kurmay baþkaný)birisidir. Ýbni Bibiye göre I. Alaeddin Keykubat (1219-1237) dönemini yaþamýþ sultan oðlu II. Gýyaseddin Keyhüsrev (1237-1246) in Atabekliðini yapmýþtýr. Onun Tahta geçmesiyle birlikte Sadettin Küppek (ÖÝ 1238)’in nüfuz ve kýþkýrtmasýyla öldürülmüþtür. (Bibi , Nþr ,Erzi- Luga’ den Aktaran CERAN, 1996, s .225)
Argýthaný Kervansarayý , Þemsüd-Din Altun Aba tarafýndan (H598/1202) yýlýndan önce yaptýrýlmýþtýr. Kitabesi yoktur.Osmanlýlar döneminde tamir ve deðiþiklik görmüþtür . Holü , 16.50x26.00 metre oluþu , 16.50x18.50 metre ölçüsündedir (ÖZERKÝN’den aktaran CERAN,1996, s .21)
Alman sanat tarihçisi Kurt Erdman ,Argýthaný kervansarayý hakkýnda þunu söylemektedir .“Küçük bir yapý olduðu halde inþasý itinalý yapýlmýþtýr. Eski tarz bulunan büyük kapý cephesinde nispetsizlik görülür, yapýnýn önünde bir camii vardýr. Camiide ibadet edenler haný ziyaret etmeden gidemezler. Handan doðuya uzanan yol bir kavis ile köprüye ulaþýr. Birçok seyehatçýlar buradan geçer. (ERDMAN’dan aktaran CERAN ,1996 , s. 231 )
Þemsüd-din Altun Aba nýn Kervansarayý vakdiyesinde “ Hancýnýn maaþý hana gelen fakir yolcularýn ýsýnmasý hanýn aydýnlatýlmasý için miktarý bildirilmeyen odun ve bezir yaðý alýnmasý” kaydedilmektedir. Bu da fakir yolcularýn sýðýndýðý bir barýnak olduðunu göstermektedir. Hanýn vakýflarý arasýnda Konya Eski Pazar’da eski bir dükkan zikredilmektedir. (TURAN’dan aktaran CERAN,1948, s. 207)
Görüldüðü gibi kervansaaraylar , kervan ve ticaret yollarý üzerinde yaptýrýlan dinlenme , emniyet ve sýðýnak merkezleridir üç gün parasýz yolcularýn ve hayvanlarýn kaldýklarý ve sýðýndýklarý mekanlar ve kültür merkezleridir. (CERAN , 1996 ,s.24)
Konya’daki Þemsed-Din Altun Aba Medresesi vakýflarý içerisinde Argýthaný kazasýnda bir deðirmen vardý. Bu deðirmen bir müddet boþ kaldýðý için yýkýlmýþtýr. 1248/1832 yýlý kasým ayýnda tamir edilerek kiraya verildi. Kira bedelinin yarýsý arpa olarak tesbit edildi. ( AKTEPE’den aktaran CERAN ,1996 , s . 24)
Argýthaný yeniden kurulurken 2 sefer 1135/1722 tarihinde Azarý veKekeç Köyleri halký Argýthaný’na göç ettiði için Argýthaný arazisi içinde yazýldý. Hudutlarýyla birlikte baþ muhasebeye kaydadildi. Bu topraklar , Argýthaný’nda yerleþen halk tarafýndan ekilecek ,elde edilen ürünün öþürü (onda bir) sahip ata vakfýnýnn mütevillesi ve Esbkeþan (Atçeken) mukataasýnýn zabitince müdahale etmemesi hususunda ferman gönderildi. (ERDOÐDU’dan aktaran CERAN ,1996, s.24)
2.2.4)Þeyh Sadrüd’ Din Konevi ve Vakýflarýnda Argýthaný
Þeyh Sadrüd’ Din Muhammet Konevi (H605/1208) Yýlýnda Malatya da doðdu Babasý Þeyh Mecdüd –Din Ýshak , Anadolu Selçuklu sultan ve þehzadelerinin hocasý ve diplomatýdýr. Þam’da Tahsilini tamamladý ,II. izzed-Din Keykavus döneminde Konya’ya yerleþti. Konyanýn itibarlý ,alim ve fazýl zenginlerinden Hace-i Cihan tarafýndan madden destek , sultanlar , vezirler ,ayandan büyük itibar gördü . 16. Muharrem 673/1274 yýlýnda Konya’ da halkla yürüdü, (CERAN ,1995,s .31)
Konya ve çevresinde birçok vakýf eseri býrakarak adýný ebedileþtirdi bunlar arasýnda Ilgýn’a baðlý Dibekli (Argýthaný) köyü de bulunmaktadýr. (ZEKÝ’ den aktaran CERAN,1996,s.25)
2.3) OSMANLILAR DÖNEMÝNDE ARGIT
2.3.1) Kanuni Devrinde Akþehir sancaðý , Akþehir Kazasý, Dibekli (ARGIT) Köyü
Ýst. Baþbakanlýk Arþivi 40 numaralý mufassal defteri sayfa C.713 deki bilgilere göre :1501yýlýnda Akþehir kazasýna baðlý Dibekli köyünün arazisi týmardan bu yýlda köyde 29 hane 46 nefer 4 çift 28 yarým çift ,2 bernak , 10 mücerred vardýr . Vergiden muaf olan 1 imam , 1 tahsildar bulunmaktadýr . Nüfusu 187 dir vergi oraný 1/3,5dir. Köyün buðday ürünü 3717 akçedir vergisi 1062 akçedir köyün vergisi 490 akçedir .Resm-i çift , bennak mücerredlerden alýnan vergi 603 akçedir . Bad’ý heva vergisi 235 akçedir . Gerçek geliri 14335 akçedir. Vergi geliri 5041 akçedir.
Dibekli köyünün sýnýrýndaký Argýt mezrasýnda bulunan Akça baba zaviyesinde faaliyet gösteren 1 zavi yedar (zaviye sahibi þeyh) ile 5 nefer derviþi bulunmaktadýr . Bu zaviye vergiden muaftýr . Gerçek geliri 1225 akçedir.
Argýt mezrasý dibekli köyü halký , dýþarýdan olanlarýn ziraat yaptýðý bir çifliktir .
Dibekli köyünün nüfusu 1501 de 187,1521 de 217,1525yýlýnda 218 dir. Köy Argýt baba neslinden þeyh bedreddin þeyh Abdullah’ ýn týmarýdýr(CEYLAN’dan aktaran CERAN, 1996, s.28)
2.3.2) III. Sultan Murad dönemi (1583) yýlýnda Akþehir Sancaðý Doðanhisar Nahiyesi Argýt Köyü
(H.991/1538) yýlýnda Argýt köyü , Akþehir Sancaðý Doðanhisar Nahiyesine baðlýdýr. Bu dönemde Argýt köyünün bir adý da Dibeklidir.Bu köye baðlý birde Argýt mezrasý vardýr. Ankara Kuyud-u Kadime Arþivinde 333 numaralý gelir giderleri bildiren Akþehir Mufassal Defteri sayfa 8’a da yazýlý bilgilere göre Doðanhisar nahiyesine baðlý olan Argýt diye bilinen Dibekli köyü ile Argýt mezrasý III.Sultan Murad Han tarafýndan Þeyh Abdullah oðlu leyh Veli Babaya orduya asker beslemek üzere týmar arazisi olarak verilmiþtir. Bu yýlda Dibekli Köyünden alýnan gelir 5.000 akçe Argýt mezrasýndan alýnan gelir olmak üzere 6500 akçedir . (ERDOÐDU’dan aktaran CERAN, 1996 , s.29)
2.3.3.)Osmanlý Sultanlarý Argýt Köprüsünde
2.3.3.1) Yavuz Sultan Selim Argýt Köprüsünde
Yavuz S.Selim (922/1516)yýlý Mýsýr’ ý fethe giderken Akþehir üzerinden Argýt, Ilgýn yoluyla Konya’ya geçmiþtir. Sultan (922/1516) yýlý Cumadel ulasýnýn 26. Cuma günü Argýt konaðýnda Karargah kurmuþtur .(FERÝDUN BEY’den Aktaran CERAN, 1996, s.30)
2.3.3.2) Kanuni Sultan Süleyman Irakeyn Seferine Giderken Argýt Köprüsünde
Kanuni S. Süleyman (940/1533)Yýlýnda Irakeyn seferine giderken Akþehir üzerinden Argýt Köprüsünden geçerek Konya’ya Ilgýn üzerinden varmýþtýr . Matrahçý Nasuh Akþehir, Argýthaný köprüsü ve Konya’ya ait renkli resimleriyle yol güzergahý ve muzil noktalarýný göstermiþtir.(MATRAHÇI NASUH’dan aktaran CERAN, 1996, s. 30)
2.3.3.3) II. Sultan Murat Han Baðdat Seferine giderken Argýt köprüsünde.
III.S.Murat (1048-1638) yýlýnda Baðdat seferine Ýstanbul‘dan l5 Mayýs Cumartesi günü baþladý.Bu sefer, Üsküdar, Ýznik, Yeniþehir, Pazarcýk, Bozüyük, Ýnönü, Eskiþehir, Çifteler, Bolvadin, Ýshaklý, (çay) Akþehir üzerinden Argýt çayýrýna indi. (CERAN 1996 ,s.31)
2.3.3.4) 1832 Yýlýnda Kalavalý Mehmet Ali Paþa Argýthaný’nda
Kalavalý M.Ali Paþa Kütahya’ya giderken Konya’dan Ladik , Kadýnhaný, Ilgýn, Argýthaný’na uðramýþtýr. Argýthaný’nýn batýsýnda bulanan düzlükte M. Ali Paþanýn ordusu konaklamýþtýr. Bu yüzden halk arasýnda bu konaklama yerine “Ali Paþa düzlüðü “ denmiþtir. Daha sonra ordu Akþehir,Afyon yoluyla Kütahya’ya ulaþmýþtýr. (CERAN ,1996 ,s.31)
2.3.3.5) Clement Huart ‘a göre Argýthaný
Clement Huart 1897 de Paris’te yayýnladýðý “Konia la ville des derviches touneurs,souvenirsd’un vayage en Aise Minevre’ adlý eserine göre 1891 de Ýstanbul,Bursa ,Eskiþehir, Afyon üzerinden Konya’ya yaptýðý 13 mayýs 1891 de Baþladýðý seyahatine ait gözlemlerini anlatmakta Anadolu Selçuklu kültür ve medeniyetini tasvir edmektedir.
Büyük Argýthaný köyü, Kavak aðaçlarý ile çevrili bahçeler ve iki gözlü zarif bir köprünün arasýnda uzanýyordu köprünün üzerindeki Arapça kitabe okunamayacak kadar silinmiþti . Mimar eserini pek özene bezen ortaya koyduðu anlaþýlýyordu. Bütün uðraþmalarýna raðmen Arapça kitabeyi sökemedik Yazýk... Belki ileride bu iþi yaparak mutlu olacaklardýr. Argýthaný Kasabasýnýn evleri kerpiçten yapýlmýþ olup toprakla sývanmýþtýr. Teraslarý kalýn direkler üzerindedir. Basit yontulmuþ aðaç gövdeleri idi her þey hoþ bir tabiilik içinde idi. Argýthaný yem yeþil bahçeleri ile geniþ avam ortasýnda bir vaha gibi duruyordu. (UZEL’den akttaran CERAN, 1996 , s . 30 –31)
2.4) XVIII ASIRDA ARGITHANI KAZASI
4.1) Eþkýya Saldýrýsý Sonucu Argýthaný Halkýnýn Daðýlýþý
Osmanlý devletinden önce orta asyadan gelen bir Yesevi derviþi Þeyhi ve Türkmen beyi olan Argýt Baba’da Argýt Köyünün kurulmasýna sebep olmuþtur . Daha sonra Þemsüd-Din Altun Aba’nýn yaptýrdýðý handan dolayý bölgenin adý “Argýthaný” olmuþtur.(CERAN ,1996,s,.33)
Anadolu Selçuklu döneminde kurulan bu kasaba zamanýnda Osmanlý devleti idaresinde iken nüfus azalmasý ve daðýlma ile karþý karþýya kalmýþtýr. Bu daðýlmaya sebep olan faktörde Osmanlý sosyal yapýsýnda meydana gelen sosyal düzensizliktir . Çoðu zaman savaþ dönemlerinde ortaya çýkan bunalýmlarýn sebebi büyük bir kesimi vergi sisteminden kaynaklanmaktadýr . Harp dönemlerinde ve olaðan üstü hallerde halktan idarecilerin türlü bahanelerle aldýklarý para ve eþyalarý vermeye gücü yetmeyecek kadar zayýf gelirli olan oymaklar bunlarý ödemekte güçlük çekmiþ, kurtuluþu topraðýný ve beldesini deðiþtirmekte bulmuþtur. Vergi ödemediði için devlet idarecileri tarafýndan sýkýþtýrýlýp ayrýca vergi tahsildarýndan lüzumsuz ayrý paralarda istenmesi neticesinde bu kiþilerin istediðini alamamasý bu köy ve kasaba halkýnýn isyancý olarak nitelenmesine sebep olmuþtur.Bu faktörler , halký yerleþik hayattan konar, göçer, bir yapýyý özleyerek statüye geçmesine sebep olmuþtur. (ORHONLU’ dan aktaran CERAN , 1996s, 31-32)
2.4.2) XVIII. Asýrda Argýthaný’nda Ýskan Hareketi ve Argýthaný’nýn Yeniden Kuruluþu
Derbenten Köylerin babý-ý ali tarafýndan çizilen bir hududu vardýr . Derbentçiler , belirli hudut içindeki araziyi gözetlemek ve beklemekle görevli idiler. Bu yüzden diðer Derbendin sýnýrýna müdahale edemezdi. Bu hudut içinde kalan hanlar, köprüler ve yollarý beklemek, seyahat edenleri korumak onlarýn sorumluluklarý içinde bulunuyordu . Derbentçi köyler , köy sýnýrý içindeki yerler ile birlikte civardaki özenli geçit ve yollarda nezaret ediyordu. Yani bunlar için yeniden bir sýnýr çizmek diye bir problem yoktu . Fakat ýssýz yerlerde kurulan han ve derbentlerde bunu teferruatý ile birlikte tespit etmek gerekiyordu . Sýnýr ihtilaflarýnýn doðurduðu toprak anlaþmazlýklarý hükümeti meþgul ederken bu gibi meydana gelecek problemleri önlemek istiyordu. Yeni kurulmuþ veya düzen verilmiþ müstahkem derbentlerden bazýsýna ait hudut name bulunmaktadýr. 1721 yýlýnda Konya’ya tabi Argýthaný Derbendi hudut namesi (11 ekim 1721 /18 Zilkade 1133 ) de Konya valisi Vezir Osman Paþa’ nýn huzurunda Ilgýn, Doðanhisar ve Akþehir naiplerinin de imzalarýnýn bulunduðu hanlar ve derbentler hususunda mübaþir tayin edilen Dergah-ý Ali kapýcý baþýlardan Bahri Mehmet Aða tarafýndan tespit edilmiþ, bu hududun temyizi gösteren belge ile Ýstanbul’a gönderilmiþ ve baþ muhasebeye kaydedilmiþtir .
Konya’da Argýthaný derbentleri 25 Ocak l721 de verilen muaf namede Ziraat yaptýklarý arazinin öþürünü toprak sahibine verdikten sonra , 2-3 yýl imdad-ý seferiye ve hazariye (Savas ve Savaþ dýþý vergi) ve tekalif’i örfiye,þaka ve öþür (örfi ve aðýr görevler ve öþür) dür. Rutebi (rutbeler) isteðinden muaf tutulmuþlardýr. (CERAN,1996,s.36)
Argýthaný derbenti Sultan III. Ahmet’in saltanat devrinde Damat Nevþehirli Ýbrahim Paþa tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Þehirler kurmakta,mamureler Ýnþa etmekte deha derecesinde bir kudret gösteren Ýbrahim Paþa bir Eþkýya barýnaðý haline gelen bu geçitlere bir derbent kurmak için derhal imar ve iskan faaliyetlerine giriþmiþtir.(KONYALI,l945,s.635)
Bu arada eþkýya saldýrýsý , huzur ve emniyet yokluðundan dolayý yerlerini terk eden Konya þehrindeki baþý boþ halkýn belirli bir miktarýný iskaný kararlaþtýrýldý. 1720 de Akþehir ile Ilgýn arasýnda yeniden imar edilen Argýthaný’na bu þekilde 200-300 hane yerleþtirilmek istendi. 100 hane Akþehir’deki halktan Ilgýn kasabasýndanda 30-40 hane baþý boþ halktan seçildi.(Maliye defteri tasnifi.1720.s.30). Fakat Argýthaný’na gönderilmesi gereken 200 haneden 2l ARALIK 1721 de 60 hane gelmiþtir. (Maliye defteri tasnifi nden aktaran CERAN ,1996,s.39)
Argýthaný’na , Harap olan ve halký daðýlmýþ olan köylerin halkýda getirildi. Turgut kazasýna baðlý Gökçeler köyünün halkýda bu þekilde Argýthaný’na yerleþtirilmeye devam edildi. Bunlar, Karaman oðullarý ve Osmanlý Devletinde her Türlü vergiden muaf olan Atçeken’lerdi. Kendileri Ordunun ihtiyacý olan atlarý yetiþtirirlerdi.(Maliye Tasnifi Defteri’nden aktaran CERAN, l996 ,s.40)
Önceleri Doðanhisar’da haftada bir gün kurulan ve geniþ bir bölgenin faydalandýgý pazar cývarýndaki daðda yaþayan yörüklerin asayiþi bozmalarý sebebiyle Argýthaný’na nakledilmek zorunda kalýnmýþtýr. Bu pazarýn buraya nakledilmesinde diðer bir sebepte büyük derbent tesislerini inþa edildiði Argýthaný’nýn daha az bir zaman içerisinde þenlenerek büyük bir kasaba olma sýnýn hedeflenmesiydi .(Maliye Tasnifi Defterinden aktaran CERAN, l996,s.42.).
Yerleþtirilen insanlarýn fazla olmasý tahsis edilen araziyi yetersiz kýlmýþtýr.Böylece sahipsiz ve kimsenin tasarrufunda olmayan topraklar derbent hudutlarý içine alýnarak ihtiyaç sahiplerine daðýtýlmýþtýr.(Maliye Tasnifi Defteri’nden aktaran CERAN, l996. s.42)
Argýthaný’n da yapýlmasý planlanan inþaat diðerlerine göre daha büyüktü. Burada han, mektep,mahkeme, hamam , su yollarý inþa ettirildi.20 Kasým 1720 de yaptýrýlan keþifle 200 kuruþa mal olacaðý anlaþýldý. Ýnþaatýn sonunda hemen hemen büyükçe bir kasaba inþa edildi. (ORHONLU’dan aktaran CERAN.1996.s.42 )
2.4.3) Nevþehirli Damat Ýbrahim Paþa Vakfiyesinde Argýthaný
Konya ,Ilgýn , Argýthaný kasabasýnda bulunan derbent ve kervansaray mamuresini III. Sultan Ahmet’in Sadrazamý Nevþehirli Damat Ýbrahim Paþa yaptýrmýþtýr. Bir Eþkýya kargahý haline gelen bu geçitde bir köy kurmayý tasarlamýþ derhal faaliyete geçerek burasýný imar ettirmiþtir. Bu müessese ile çevrenin asayiþini saðlamýþtýr. (KONYALI,l945,s.634.)
Bu vakfiyede Damat Nevþehirli Ýbrahim Paþa : “Cenabý- hakka hamd,Sultan II. Ahmet Han’ýn Devlet ve saltanatýnýn uzun sürmesi ve hayra vesile olmasý için duada bulunduktan sonra vakfiyeden çok kendi adýna yaptýrýlan parlak güneþ gibi ýþýk saçan camiinin Müslümanlarýn namaz kýlmalarý,medresesinde islam bilim lerinin öðrenilmesi, çocuklarýn eðitilip faydalý halde yetiþmesi, l6 ocaklý handa 2 uzun saf ve geniþ bir ahirda yolcu, tacir ve gariplerin kalmasý , yiyip içmesi , mahkemelerde hukuki iþlerinin görülmesi vakfettiði çarþýda ticaret ve alýþveriþin devamý, yaptýrdýðý çeþmelerden Müslümanlarýn su almasý ve yýkanmasý için hamam gibi dini hayýr ve hizmetlerin devamý için Argýt hanýna arazi,yaylalar,baðlar,bahçeler ve mezra vakfetmiþtir. Bu kurduðu vakýf müessesesinin yaþamasý ve devamý için vakýf idarecisi (mütevelli) ile vakfa hizmet eden medrese dersi , cami imamý vaizi,hatibi,müezzini , Kuran-ý Kerim okuyan hafýzý,vakýf katibi,mektep muallimi , kalfasý camiye bakan kayyum vakýflarda handa hayýr þerbet daðýtýcýsý için vakfettiði bu emlak ve araziden elde edilecek gelirlerle günde kaç dirhem, yýlda ne kadar kile buðday alacaklarýný hesaplayacak vakfiyesini koydurarak bu hizmetlerin devamýna vesile olmuþtur.
Argýthaný kasabasýna yeniden yaptýrdýðý hayýr eserlerine vakýflar koymuþtur. Bu hayýr eserleri ve vakýflarý ;
Nevi Mevkii Hududu
1- Camii Þerif Argýthaný kasabasýnda Güneyi Ömer oðlu Molla
yeni yaptýrdýðý Musa , Batýsý Yol
2- Medrese Camii þerifin bitiþiði Kuzeyi vakfettiði on dükkan
on dükkan batýsý mahkeme
3- Mektep Camii þerif cývarý
4- Mahkeme dairesi Güneyi Molla Musa evi ,batýsý
Camii ,Kuzeyi han Cebel oðlu
Evi , Güneyi 4 dükkan,Batýsý
Akar su ,Kuzeyi boþ arsa ,Ba
týsý çarþý,
6- 10 boþ dükkan Argýthaný kasabasý Güneyi cami, batýsý çarþý,batý
sý mahkeme dairesi,Güneyi cad
de , batýsý Akarsu , Kuzeyi han
batýsý çarþý.
Hayýr Müesseseleri ve Vakýflarýnýn :
NEVÝ MEVKÝÝ HUDUDU
1-Büyük çeþme Argýt kasabasýnda Cami ile han arasýnda
2-Küçük çeþme Argýt kasabasýnda Cami ile han arasýnda
3-Sýgýr pazarý Güney batýsý Cadde ve han batýsý han aðasýnýn evi
4-Kahvehane Güney ve batýsý Cadde ve han, Kuzeyi , Batýsý han aðasýnýn evi
5-Argýt kasabasý arazisi vakýf sahibinin gelirleriyle ova,nehir,çay,dað,çayýr ve yay lalalrýyla birlikte bütün gelir ve haklarýný vakfettiði arazi.
6-Bütün gelir haklarýyla vakfettiði bahçeler.
7-Baðlar
8-Mezralar (Ekinler)
Vakýf Hizmetkarý ve Görevi
Günde aldýðý Senede aldýðý Görevinin nevi Düþünceler
Dirhem Buðday kilesi
10 5 Argýt vakýflarý
mütevellisi
10 5 Camii þerifi Ar.Vak.Hiz.Þartýyla
Dersiamý(Ord.Prf)
10 5 Valze Ar. Vak. Hiz. Þartýyla
10 5 Ýmama Ar. Vak. Hiz. Þartýyla
10 5 Hatibi Argýt vakýflarýna hizmet þartýyla
5 2 Argýt vakýflarý þartýyla
5 2 Camii Þerif Müezzini
5 2 Camii Þerifin devir haný hafýzý
5 2 Mektep Muallimi Vakýf hazýrlýðý þartýyla
3 1 Vakýflar menemetcisi (þerbetçisi)
3 1 Camii þerif kayyumu
2 1 Han sebil menemetcisi (þerbetçisi)
5 - Camii þerifin aydýnlatmasý ve döþemesi için
Vakiye,Karaman Eyaleti Muhafýzý Osman Paþa’nýn maarifeti,Devlet-i Ali kapýcý baþlarýndan Ömer Aða Oðlu Hacý Mehmet Bahri Aða’nýn vekaletiyle 1133/1717 yýlý 10 zilkadesinde Ilgýn Müftüsü tarafýndan yazýlmýþtýr. Argýt ve Ilgýndaki kendi vekili olan Mustafa Efendi tarafýndan tastik ve tescil edilmiþtir.(VAKFÝYE DEFTERÝ’ den aktaran CERAN,l996, s.45)
2.4.4) III. Ahmet Döneminde (1139/1729) Yýlýnda Yapýlan Ön Asya Haritasýnda Argýt
Topkapý Sarayý Müzesi Yeni kütüphanesinin hazine kitaplarý kýsmýnda yeni 447 ve Eski 386.36750 numarada kayýtlý bulunan bir harita 150x210 cm geniþliðinde olup büyük bir itina ile ipek kumaþ üzerine çizilmiþtir.
Harita Ýstanbul ile Hindistan arasýndaki sahayý yollar ve konaklama merkezlerinin dikkatlice göstermektedir. Ayrýca Osmanlý Ýmparatorluðunun o dönemdeki Anadolu Eyalet Teþkilatý Hakkýnda da bilgi vermektedir. (UNAT ‘tan aktaran CERAN, 1996,s.49)
2.5.)XIX Asýrda Osmanlý Salnamesinde Argýthaný Kazasý ve Nahiyesi
2.5.1)1285-1322 Konya Vilayet Salnamelerinde Argýthaný
Argýthaný Kazasý 1285 / 1868 yýlýnda nahiye merkezi olarak görülmektedir. Bu yýl Ilgýn kazasýna baðlanmýþtýr. Argýthaný nahiyesi , Zaptiye Memuru Hasan Efendidir.(Konya 1285-1868 salnamesi)
1300-1884 Yýlýnda Argýthaný Nahiye Müdürü Hasan Efendidir. Bu yýl kasabada 2 Medrese 80 talebe vardýr.(Konya 1300/1884 salnamesinden Aktaran ( CERAN 1996..s.57)
1305/1889 Yýllarýnda Argýthaný Nahiye Müdürü Ömer bey Naip, Ali efendi hatip Kadri Efendi, Nüfus memuru Ömer Efendi, (Konya 1305/1889 salnamesinde Aktaran (CERAN,1996.s.57)
1312/1894 yýlýnda Argýthaný nahiye müdürü Mehmet Hilmi Efendi, naip Osman Efendi , Katip Nuri Efendidir. Bu yýl Argýthannýnda 6 mahalle buraya baðlý þu dört köy vardý. 1.Ýhsaniye, 2 Ýlyaslar, 3 Eldeþ, 4 Aðalar (Konya 1312/1894 salnamesinden aktaran CERAN .1996 s.97 )
1317/1901 Yýlýnda Argýthaný Nahiye Müdürü Þerif Ali Efendi naiplik boþ, Katip Ahmet Efendidir. Nahiyenin güncel nüfusu 1404 dür. Nahiyede 1 Hükümet konaðý 3 camii ve mescit , 2 mektep, 2 medrese, 20 dükkan ve maðaza , 100 tezgah, 2 fýrýn , 4 deðirmen , 4 kahvehane vardýr.
Yeni usulle eðitim yapan 1 mektep ile 25 talebe eski usulle eðitim yapan 10 mektep 200 kýz ve erkek talebe , 2 medrese , 2 müderris 42 medrese talebesi vardýr.
Nahiyede 120 Öküz ,100 manda, 6049 koyun ,33 kýl keçisi,1506 tiftik keçisi,100 at,200 merkep vardýr.(Konya 1317/1901 salnamesinden aktaran 125-126 CERAN 1996.s.57)
(1325/1909 Yýlýnda Argýthaný Nahiye Müdürü Rüþtü Efendidir.(1325/1909 yýlý Hamidiye Mektebi Ýmtihan cetvelinden aktaran CERAN ,1996,s.57)
Derleyen : Hanife ÞENOZAN
